Bliżej przyrody, chroniąc przyrodę - Promenada Jagniątkowa

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2014 – 2020

Opracowanie merytoryczne nowej trasy promenada Jagniątkowa wraz z atrakcjami przyrodniczymi w otoczeniu szlaku w ramach projektu „Bliżej przyrody, chroniąc przyrodę - Promenada Jagniątkowa"

autorzy: Marek Malicki, Marek Martini

Jagniątków to najwyżej położona część Jeleniej Góry, w związku z tym charakteryzuje się pewnymi wyjątkowymi walorami przyrodniczymi w stosunku do pozostałych części miasta. Całość zabudowań i ich najbliższego sąsiedztwa mieści się w strefie piętra roślinnego regla dolnego. Przeważającym typem roślinności naturalnej na tym terenie są lasy liściaste i mieszane z dominacją buka pospolitego Fagus sylvatica. Zaliczyć je można niemal w całości do kwaśnej buczyny Luzulo luzuloidis-Fagetum. Drzewostan tworzony jest przede wszystkim przez buka pospolitego Fagus sylvatica, a stałym gatunkiem domieszkowym jest świerk pospolity Picea abies. Liczny udział świerka, zwłaszcza w niższych położeniach jest objawem zniekształceń powodowanych gospodarką człowieka. Dużą rzadkością jest udział jodły Abies alba w drzewostanie, która kiedyś, prawdopodobnie, występowała o wiele częściej. Warstwa krzewów jest zwykle słabo rozwinięta Dominuje w niej zwykle buk Fagus sylvatica, a nieco rzadziej także świerk Picea abies i jarząb pospolity Sorbus aucuparia. Warstwa runa jest również słabo wykształcona. Przeważają tu gatunki acidofilne (kwaśnolubne), tj. borówka czernica Vaccinium myrtillus, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, a częstymi składnikami runa są także kosmatka gajowa Luzula luzuloides, turzyca pigułkowata Carex pilulifera, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana, nerecznica szerokolistna D. dilatata, szczawik zajęczy Oxalis acetosella, wietlica samcza Athyrium filix-femina),  przenęt purpurowy Prenanthes purpuraea. Zbiorowisko to jest chronionym typem siedliska przyrodniczego Natura 2000, jako kwaśne buczyny (9110) W wyniku intensywnej gospodarki leśnej w wielu miejscach buczyny zostały zastąpione przez sztuczne monokultury świerkowe.

Oprócz licznie występującej roślinności leśnej rejon Jagniątkowa pokryty jest na dużych powierzchniach roślinnością łąkową, która charakteryzuje się silnym zróżnicowaniem. Dominującym typem są górskie łąki konietlicowe Polygono-Trisetion. Zbiorowiska te związane są zazwyczaj z miejscami umiarkowanie żyznymi i żyznymi, świeżym uwilgotnieniem, glebami brunatnymi, średniogłębokimi wytworzonymi z kwaśnych skał krzemianowych. Są lub były w przeszłości użytkowane ekstensywnie, najczęściej wykaszane tylko raz w roku. Dominującymi gatunkami roślin są trawy – kostrzewa czerwona Festuca rubra oraz mietlica pospolita Agrostis capillaris. Ponadto licznie występuje dzwonek okrągłolistny Campanula rotundifolia, dziurawiec czworoboczny Hypericum maculatum, rdest wężownik Polygonum bistorta, rzeżusznik Hallera Cardaminopsis halleri, ostrożeń dwubarwny Cirsium helenioides (szczególnie w miejscach wilgotniejszych) oraz przytulia hercyńska Galium saxatile. Łąki te zaliczane są do chronionego siedliska przyrodniczego Natura 2000 – górskie łąki konietlicowe (6520).

W miejscach wilgotnych – w dolinach potoków lub na terenach źródliskowych zaobserwować można inny typ łąk – łąki wilgotne, a najczęściej zespół roślinny łąki rdestowo – ostrożeniowej Polygono-Cirsietum heterophylli. Zbiorowisko to charakteryzuje się licznym występowaniem ostrożenia dwubarwnego Cirsium helenioides oraz wysokich bylin, takich jak rdest wężownik Polygonum bistorta  i dzięgiel leśny Angelica sylvestris. Dominujące gatunki traw to mietlica pospolita Agrostis capillaris, kostrzewa czerwona Festuca rubra, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. Warstwa zielna ma strukturę wielopiętrową, pokrywa często 100% powierzchni zbiorowiska. Siedliska te pomimo tego, że są miejscem występowania wielu chronionych i rzadkich gatunków roślin (głównie gatunków z rodziny storczykowatych), nie są objęte ochroną, zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i na terenie Polski.

W miejscach zabagnionych, gdzie przez większą część roku utrzymuje się woda, zazwyczaj na niewielkich powierzchniach, zaobserwować można fragmenty młak i zatorfionych łąk Caricion canescenti-nigrae. Bardzo charakterystyczne dla tego typu zbiorowiska jest liczne występowanie wielu gatunków turzyc, turzycy – pospolitej Carex nigra, dziubkowatej C. rostrata, gwiazdkowatej C. echinata oraz siwej C. cannescens. Oprócz nich licznie występuje wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, bliźniczka psia trawka Nardus stricta, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta. Na uwagę zasługuje liczne występowanie chronionych roślin z rodziny storczykowatych Orchidaceae – kukułki Fuchsa Dactylorhiza fuchsii,  kukułki szerokolistnej D. majalis, czy listery jajowatej Listera ovata. Bardzo charakterystyczne dla tych zbiorowisk jest liczny udział objętych ochroną gatunkową mchów, przede wszystkim torfowców, np. torfowiec girgensohna Sphagnum girgensohnii, torfowiec błotny Sphagnum palustre, torfowiec kończysty Sphagnum fallax, i inne. Zbiorowisko to jest chronionym typem siedliska przyrodniczego Natura 2000 pod nazwą torfowiska przejściowe i trzęsawiska (7140).

W lasach pięter pogórza i regla dolnego Karkonoszy występuje wiele chronionych i rzadkich w skali kraju gatunków ptaków.  Spotkać można tu między innymi dwa gatunki sów leśnych: sóweczkę Glaucidium passerinum i włochatkę Aegolius funereus.  Z buczynami związane są ptaki takie jak dzięcioł zielonosiwy Picus canus, muchołówka mała Ficedula parva. Nad potokiem Wrzosówka żyją pluszcze Cinlclus cinclus i pliszki górskie Motacilla cinerea.

Muchołówka mała Ficedula parva to najmniejsza i najrzadsza spośród czterech gatunków muchołówek, które gnieżdżą się w naszym kraju. W Karkonoszach możemy spotkać wszystkie cztery te gatunki: muchołówkę szarą, żałobną, białoszyją i małą. Muchołówki małe są niepozornymi ptakami o szaro-brązowym upierzeniu na wierzchu ciała i jasnoszarym od spodu. Dorosły samiec wyróżnia się rdzawo-pomarańczowym gardłem, które uzyskuje w trzecim lub czwartym roku życia. Młodsze samce i samice gardło mają kremowo - beżowe, ale we wszystkich szatach możemy dostrzec białe plamy u nasady ogona, które stanowią dobrą cechę rozpoznawczą tego gatunku. Muchołówka mała zamieszkuje stare, wysokopienne lasy liściaste i mieszane – preferuje więc sobie dobrze zachowane fragmenty buczyny sudeckiej. Zwykle przebywa wysoko w koronach drzew, gdzie poluje na owady, łowiąc je w powietrzu lub wśród liści, więc dość trudno jest ją zaobserwować. Znacznie łatwiej jest usłyszeć śpiew samca muchołówki małej, ponieważ w maju, po przylocie z zimowisk i zajęciu terytoriów, samce zaczynają intensywnie śpiewać aby odstraszyć potencjalnych rywali i przywabić partnerkę. Ich śpiew składa się z dźwięcznych, powtarzanych motywów z opadającym zakończeniem. Gniazdo muchołówki małe zakładają najczęściej w płytkiej dziupli lub szczelinie pod odstającą lub odłamaną kora drzewa. Materiałem do budowy gniazda są zbutwiałe liście i mchy, a wewnątrz wyścielane jest ono trawą,liśćmi, mchem i włosiem. Muchołówka mała jest gatunkiem wędrownym i jako jeden z nielicznych naszych ptaków zimuje w Indiach i południowo-wschodniej Azji. Jest to gatunek objęty ścisłą ochroną w Polsce.

 Sóweczka jest najmniejszą europejską sową, o wielkości porównywalnej do szpaka (ok. 15-19 cm długości). Posiada krępą sylwetkę z małą głową, a krótkie białe brwi nad żółtymi oczami nadają jej „srogi” wygląd. W Europie Środkowej występuje nielicznie - gnieździ się przede wszystkim w iglastych i mieszanych lasach północnej Europy. W Karkonoszach sóweczka zamieszkuje stare bory świerkowe z obecnością łąk śródleśnych, terenów podmokłych, młodników i poręb. Jest to wyjątkowa sowa nie tylko ze względu na swoje rozmiary, wyróżnia ją także dzienny tryb życia. Najaktywniejsza jest przed świtem i o zmierzchu, kiedy najłatwiej ją usłyszeć lub zaobserwować. Polując, sóweczka posługuje się wzrokiem, nie zaś słuchem, jak wiele innych sów. Ofiarami tego małego drapieżnika są najczęściej gryzonie i małe ptaki takie jak sikory, rudziki i zięby, ale sóweczka potrafi zapolować na ptaki nawet większe od siebie – np. drozdy czy dzięcioły. Nadmiar zdobyczy gromadzi w tzw. spiżarniach – do tego celu wykorzystuje m.in. dziuple i skrzynki lęgowe. Samce sóweczek przywabiają partnerki wczesną wiosną charakterystycznym, rytmicznym gwizdaniem, często przesiadując wówczas na czubkach świerków. Głos samicy to również gwizd, nieco jednak wyższy i cichszy. Para zakłada gniazdo w dziupli, wykorzystując już gotowe „mieszkania”, wykute najczęściej przez dzięcioła dużego. Dziuple te posiadają zwykle mały otwór, co zabezpiecza lęg sóweczki przed atakami ze strony drapieżników takich jak kuna. Młode sóweczki opuszczają dziuplę dopiero wtedy, gdy są już zdolne do latania. Sóweczka jest gatunkiem zagrożonym, objętym ścisłą ochroną i wpisanym do Polskiej czerwonej księgi zwierząt. Aby chronić tę niezwykłą pod każdym względem sowę, trzeba zachować jej środowiska lęgowe – stare drzewostany wraz z usychającymi i martwymi drzewami. 

Pluszcz Cinclus cinclus jest gatunkiem związanym z bystrymi, kamienistymi górskimi potokami i rzekami, na niżu gnieździ się wyjątkowo.  Obie płcie wyglądają tak samo i cechuje je krępa sylwetka, krótki i zadarty ogon, ciemnoszaro – brązowe upierzenie i charakterystyczny „śliniak”, czyli duża, biała plama na gardle, piersi i dole brzucha. Pluszcze są jedynymi w Polsce ptakami śpiewającymi, które potrafią nurkować i poruszać się pod wodą. Słyną ze spacerów po dnie potoku w poszukiwaniu pokarmu. Dobrze pływają, wykorzystując skrzydła jak wiosła. Nurkują skacząc do wody z kamieni w korycie potoku lub bezpośrednio z lotu, na głębokość do 1 m i mogą pozostawać pod powierzchnią wody do 15 sekund. Pluszcze są specjalnie przystosowane do związanego z wodą trybu życia. Ich kości są w mniejszym stopniu wypełnione powietrzem niż u innych ptaków, co pozwala zmniejszyć siłę wyporu. Upierzenie jest gęste i dzięki wydzielinie z gruczołu kuprowego praktycznie wodoszczelne, a gruba warstwa puchu chroni skórę przed wychłodzeniem podczas kontaktu z zimną wodą. Otwory nosowe są zaopatrzone w rodzaj zastawek, zamykających nozdrza podczas zanurzenia, a oczy posiadają dodatkową, przezroczystą powiekę, która pozwala na doskonałe widzenie pod wodą. Dodatkowo zwiększona ilość hemoglobiny we krwi u tych ptaków sprawia, że mogą dłużej pozostawać pod wodą bez konieczności pobierania tlenu. Pokarmem pluszczy są larwy i postaci dorosłe wodnych owadów, skorupiaki i drobne mięczaki. Polują czatując na kamieniach w potoku i wypatrując ofiar w wodzie. Zimą pluszcze pozostają nad potokami dopóki woda nie zamarznie, później przemieszczają się w niższe położenia górskie. Wiosną budują gniazdo o kształcie kuli z bocznym otworem  umieszczone w szczelinach skalnych, pod nawisami skalnymi i mostami.